Về chức danh “Viện sĩ” của GS Phan Huy Lê

Nhiều người mới đây cho rằng GS Phan Huy Lê mạo danh là “Viện sĩ Hàn lâm” sau khi GS được « Académie des Inscriptions et Belles-Lettres » phong làm « Membre Correspondant étranger » ngày 27-5-2011.

GS Phan Huy Lê có “mạo danh” hay không?

Bài viết này không nhằm tranh luận mà chỉ mạo muội đưa ra quan điểm của mình về cách dịch các danh từ học thuật nước ngoài, nhất là danh vị « Membre Correspondant étranger » của GS Phan Huy Lê.

 « Académie » tiếng Pháp, lấy hứng từ « jardin Akadêmos – vườn Akadêmos », là nơi mà Platon giảng dạy ; chữ nguyên bắt nguồn từ Latin « Academia », Grec « Akadêmia » (tự điển Grand Larousse Universel). « Académie » như vậy là « danh từ riêng », là « tên » của khuôn viên mà Platon đã dạy học ở đó, phải viết « Hoa ».

« Académie » được Pháp sử dụng để đặt tên cho « l’Académie française », thành lập năm 1635, là một định chế văn hóa Pháp, tập hợp một nhóm học giả uyên bác về các ngành văn học, nghệ thuật, triết học...  Hiện thời « L’Académie française » trực thuộc « Institude de France », Pháp quốc Học Viện. « L’Institude de France » bao gồm các viện học thuật khác như « l’Académie des inscriptions et belles-lettres »,  « l’Académie des sciences » (1666), « l’Académie des beaux-arts » và « l’Académie des sciences morales et politiques ».

Pháp quốc Học viện như vậy là nơi tụ tập thành phần tinh hoa Pháp, có thể đại diện cho văn hóa và văn minh Pháp.

Không biết từ khi nào, do ai, « L’Académie française » được dịch sang tiếng Hán-Việt là « Pháp quốc Hàn lâm viện », còn gọi là « viện Hàn lâm Pháp ». « Hàn lâm » nghĩa nguyên tiếng Hán là « rừng bút », trong khi TQ dịch là « Pháp quốc Học thuật viện ».

Cách dịch của VN theo lối « tương ứng », một danh từ riêng (khu vườn Akadêmos ) tương ứng với một danh từ riêng (viện Hàn lâm), một định chế học thuật VN với một định chế học thuật Pháp. Viện Hàn Lâm của VN được lập năm 1086 vào thời vua Lý Nhân Tông và Mạc Hiển Tích là vị Hàn Lâm Học Sĩ đầu tiên.

Trên tinh thần này thành viên của « l’Académie Française », tức « Académicien », được gọi là « Hàn lâm Học sĩ ».

Cách dịch của TQ theo lối « chuyển nghĩa », « l’Académie Française » là nơi tụ hợp các học giả uyên bác trong các ngành văn hóa nghệ thuật, được dịch thành « Pháp quốc học thuật viện ». Không cần tìm hiểu nước này dịch đúng nước kia dịch sai, mà quan trọng là bên nào « hiểu » đúng nhứt ý nghĩa nguyên thủy « Académie ».

« Académie » là một danh từ riêng, là một cái tên, thì làm sao dịch được ? Ta thấy VN dịch như thế không xa với nghĩa nguyên và mục tiêu của « Académie ». Viện Hàn Lâm là nơi tụ tập của « tinh hoa », những người « học cao hiểu rộng » của VN, thì đó cũng là ý nghĩa của « Académie française ».

Về tên thành viên, ta thấy cách dịch của TQ không « đẹp » bằng cách dịch của VN. TQ gọi là « Viện sĩ Pháp quốc Học thuật viện », trong khi VN gọi là «Hàn lâm Học sĩ ».

Tuy nhiên, từ « Académie » ở Pháp được sử dụng một cách rất phổ thông trong đại chúng. Ở cấp quốc gia đã đành, ở cấp tỉnh, huyện, thập chí làng xã, tư nhân… ở đâu cũng đều có thể sử dụng từ này để đặt cho cơ sở hoạt động của mình. Ta có thể gặp « Académie de danse – Khiêu vũ Học viện », « Académie de la musique – Âm nhạc học viện » trong các khu phố địa phương. Vì thế cách dịch của VN sẽ gặp khó khăn nếu nơi nào cũng đưa một cách máy móc « Hàn lâm » vào.

Vì vậy, thiển nghĩ cần đặt một « qui ước ». Ở đây, nếu là « Académie » trong « l’Académie Française » thì mới được dịch là « Hàn lâm ». Académie trong các nơi khác thì nên dịch là « viện » hay « học viện ».

GS Phan Huy Lê được phong làm « Membre Correspondant étranger » của « Académie des Inscriptions et Belles-Lettres ». Như vậy nên gọi GS PH Lê thế nào cho chỉnh ?

« Académie des Inscriptions et Belles-Lettres », được tự điển Bách khoa VN dịch là  « Viện Hàn lâm các Văn khắc và Mỹ văn », trực thuộc « Institude de France – Pháp quốc Học viện ». Viện này do 4 Hàn lâm Học sĩ (Académicien) điều hành, còn gọi là « Petit Académie », tức « Tiểu Hàn lâm ».

Ta có thể gọi thành viên của Viện này là Hàn lâm Học sĩ ?

Câu trả lời là « được », vì các thành viên của viện này, cũng như thành viên các viện khác trực thuộc Pháp quốc Học viện đều được gọi là « académicien ».

Tuy vậy, có sự phân biệt hết sức ý nhị về tư cách thành viên « Hàn lâm Học sĩ » thuộc « Académie Française » và các thành viên thuộc 4 Viện còn lại. Để phân biệt, tôi cho rằng ta có thể đặt « Hàn lâm Thái Học sĩ » cho thành viên của Viện Hàn lâm và « Hàn lâm Thiếu Học sĩ » cho thành viên của « tiểu » Hàn lâm (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres).

Vấn đề phức tạp hơn, « Académie des Inscriptions et Belles-Lettres », ngoài 50 thành viên chính thức người Pháp gọi là « Académicien – Hàn lâm Học sĩ », thì còn có 40 các thành viên  associés étrangers, 50 thành viên correspondants français và 50 thành viên correspondants étrangers.

Những người này có thể gọi là « Hàn lâm Học sĩ » không ?

Từ « Membre associé étranger » có thể dịch là « thành viên hợp tác nước ngoài ». Theo phần giải thích về « membre » của Viện, các thành viên « associés » được tuyển chọn từ các nhân vật thuộc các Viện tương đương của nước ngoài. Do đó tư cách thành viên « associé – hợp tác » được xem như tương đương với thành viên chính thức « académicien ».

Tôi mạo muội dịch « thành viên hợp tác nước ngoài » là « Hàn lâm Ngoại quốc Hợp (hay hiệp) Học sĩ », gọi tắc « Hàn lâm Hiệp Học sĩ ».

Còn « membre Correspondant étranger » thì dịch như thế nào ?

Trong nước dịch là « thành viên thông tấn nước ngoài ». Tôi thấy rằng dịch chữ « correspondant » thành « thông tấn » trong trường hợp này không ổn.

Từ « correspondant » có nguồn từ « correspondre », ngoài ý nghĩa thư tín, liên lạc, còn có nghĩa khác là « tương ứng ».

Ta thấy « étude par correspondance » thì dịch là « học hàm thụ », tại sao « membre correspondant » thì dịch là « thành viên thông tấn » ?

Theo tôi, « correspondant étranger » có thể dịch thành « thông tấn nước ngoài » cho trường hợp báo chí. Tư cách thành viên báo chí « correspondant étranger » ngoài tư cách « nhà báo » ngang hàng với tư cách các nhà báo khác ở trụ sở chính của hãng thông tấn, thành viên này còn có tư cách « đại diện » của hãng thông tấn. Do đó « thành viên thông tấn » có « tư cách » cao hơn nhà báo thông thường.

Trong trường hợp thành viên « Correspondant étranger » của « Académie des Inscriptions et Belles-Lettres », muốn dịch chính xác ta phải hiểu tư cách và nhiệm vụ của thành viên này là như thế nào đối với Viện.

Thành viên « Correspondant étranger » được Viện định nghĩa như sau :

« Quant aux correspondants, ils assurent un rôle de relais de l’information scientifique auprès de l’Académie et participent à sa vie et à ses travaux ; choisis par les académiciens, ils constituent un vivier de personnalités de premier plan parmi lesquelles l’Académie a pris l’habitude de recruter souvent ses nouveaux membres. »

Tạm dịch : Về thành viên « correspondant », những người này phụ trách công việc truyền tải các thông tin khoa học của Viện đồng thời dự phần vào đời sống cũng như các công trình của Viện. Thành viên này được các Hàn lâm Học sĩ tuyển chọn. Tập hợp người này tạo thành một nơi dự trữ người tinh hoa mà Viện Hàn lâm có thói quen tuyển chọn thành viên.

Như vậy thành viên này có tư chất « tương ứng » với Hàn lâm Học sĩ. Hàn lâm Học sĩ được tuyển chọn đa số là từ những thành viên này. Họ cũng dự phần vào « đời sống » của Viện, tức một thành phần bất khả phân của Viện. Ngoài ra họ còn góp phần thực hiện những công trình nghiên cứu của Viện.

Theo Pháp-Việt Tân tự điển của Thanh Nghị, thành viên « correspondant » của các hiệp hội bác học (société savante) thì gọi là « danh thành viên ».

Tôi mạo muội đặt là : « Hàn lâm Ngoại quốc Danh Học sĩ », gọi tắt « Hàn lâm Danh Học sĩ ».

Gọi « Viện sĩ Thông tấn » là không đủ nghĩa.

Vì vậy tôi cho rằng GS Phan Huy Lê không « mạo nhận » danh nghĩa « viện sĩ » của ai hết. Phẩm chất và tài năng của GS PH Lê đã hội đủ tiêu chuẩn, do đó được các Hàn lâm Học sĩ thuộc Viện Hàn lâm Pháp tuyển chọn. Chưa thấy ai đặt nghi vấn về việc này.

Chức danh của GS Phan Huy Lê tại « Viện Hàn lâm Văn khắc và Mỹ văn » là « Hàn lâm Danh Học sĩ ».